Η Κεφαλονιά στις σεισμικές δονήσεις του χρόνου - Ένα νησί στη ζώνη των ρηγμάτων

Η Ελλάδα είναι η πιο σεισμογενής χώρα στην Ευρώπη, με περίπου το 50% της συνολικής σεισμικής ενέργειας στην ήπειρο να απελευθερώνεται από τον ελλαδικό χώρο. Το ελληνικό σεισμικό τόξο, ξεκινώντας από την Κεφαλονιά, διατρέχει το νότιο Ιόνιο, περνά δυτικά της Πελοποννήσου, νότια της Κρήτης και τελειώνει ανατολικά της Ρόδου. Αυτή η σεισμικότητα οφείλεται κυρίως στη σύγκρουση της μικροπλάκας του Αιγαίου με την Αφρικανική πλάκα, η οποία βυθίζεται κάτω από την πρώτη. Οι περισσότεροι σεισμοί είναι επιφανειακοί, ενώ σεισμοί ενδιαμέσου βάθους εντοπίζονται κυρίως στο οπισθότοξο.

Η περιοχή του Ιονίου, και ειδικότερα η Κεφαλονιά, ανήκει στις πιο ενεργές σεισμικά περιοχές παγκοσμίως και είναι η πλέον σεισμογενής στην Ελλάδα. Η γεωλογική δομή των νησιών της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης συνδυάζει σχηματισμούς της ενότητας των Παξών και της Ιόνιας ενότητας, με την τελευταία να κυριαρχεί γεωλογικά στην Ιθάκη. Τα πετρώματα της Κεφαλονιάς περιλαμβάνουν αλπικούς και μεταλπικούς σχηματισμούς, με τεκτονικές πιέσεις που έχουν δημιουργήσει μια διαδοχή φάσεων συμπίεσης και εφελκυσμού (Λέκκας κ.ά., 2001). Ως αιτία της υψηλής σεισμικότητας στη ζώνη μετασχηματισμού της Κεφαλονιάς θεωρείται η συνεχής κίνηση της πλάκας της Ανατόλιας, της Αφρικανικής πλάκας προς το βορρά και της Απουλίας προς βορειοανατολικά. Αυτές οι τεκτονικές κινήσεις δημιουργούν ισχυρές γεωλογικές πιέσεις, οι οποίες απελευθερώνονται μέσω συχνών σεισμικών δονήσεων.

Δυστυχώς, στην περιοχή αυτή έχουν σημειωθεί καταστροφικοί σεισμοί κατά την διάρκεια των χρόνων, που είχαν ως αποτέλεσμα την απώλεια πολλών ανθρώπινων ζωών, αλλά και σημαντικές επιπτώσεις σε όλα τα επίπεδα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο Ελληνικός Αντισεισμικός Κανονισμός να απαιτεί όλες οι κτηριακές κατασκευές στην περιοχή αυτή να σχεδιάζονται με βάση μια μέγιστη εδαφική επιτάχυνση (PGA) ίση με 0.36 g, η οποία αντιστοιχεί στην μέγιστη ζητούμενη αντοχή σε σεισμό στην Ελλάδα.

Γενικότερα, αξίζει να αναφερθεί πως οι μελέτες πάνω στη σεισμική δραστηριότητα του νησιού, όπως αυτές από το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο και διεθνείς σεισμολογικούς φορείς, έχουν συμβάλει σημαντικά στη βελτίωση των τεχνικών πρόβλεψης και κατανόησης των σεισμών. Τα δεδομένα από τις σεισμογραφικές καταγραφές της Κεφαλονιάς χρησιμοποιούνται σε διεθνείς επιστημονικές έρευνες, καθιστώντας το νησί ένα φυσικό εργαστήριο για τη μελέτη της σεισμολογίας.

Οι ισχυρότερες σεισμικές δονήσεις ανά τα χρόνια

Ιστορικά, μεγάλοι σεισμοί σημειώθηκαν το 1469, 1636, 1767, 1867 και 1953, ενώ πιο πρόσφατα καταγράφηκαν σημαντικοί σεισμοί το 1983 και το 2014. Οι πιο καταστροφικοί σεισμοί σε αυτή την περιοχή ήταν εκείνοι του 1867 και 1953 με τον δεύτερον να είναι ο πιο καταστροφικός όλων.

Πιο αναλυτικά, το 1469, ο σεισμός 7,2 Ρίχτερ στο Ληξούρι άφησε πίσω του πάνω από 500 θύματα. Ακολούθησε το 1743 σεισμός 7 Ρίχτερ, προκαλώντας εκτεταμένες ζημιές στο Ιόνιο. Στον σεισμό του 1767, με μέγεθος 7,2 Ρίχτερ, το Ληξούρι υπέστη σοβαρές απώλειες με δεκάδες θύματα και την καταστροφή πολλών κτιρίων, ενώ μολύνθηκαν και τα υδάτινα αποθέματα της περιοχής, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο την τοπική κοινωνία, καθώς επίσης καταστράφηκαν όλες σχεδόν οι εκκλησίες και ακολούθησαν μετασεισμικές δονήσεις για 40 ημέρες.

Η περιοχή συνέχισε να πλήττεται από μεγάλες δονήσεις στον 19ο αιώνα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον σεισμό του 1867, 7,4 Ρίχτερ, που κατέστρεψε χιλιάδες σπίτια, εκκλησίες και μνημεία στην Παλική και στο Αργοστόλι, αφήνοντας πίσω του σημαντικό αριθμό θυμάτων. Ακόμη έναςσημαντικός σεισμός καταγράφηκε το 1912, ο οποίος είχε επίκεντρο τον Ασπρογέρακα και προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στην περιοχή Ελειού – Πρόννων.

Ωστόσο, ο καταστροφικότερος σεισμός στην Κεφαλονιά, με ένταση 7,2 Ρίχτερ, καταγράφηκε το 1953 και κατέστρεψε το 91% των κτιρίων του νησιού προκαλώντας τον θάνατο 455 ατόμων. Οι σεισμοί του Ιονίου το 1953 αποτελούν μια σεισμική ακολουθία από τρείς κύριους σεισμούς αυξανόμενης έντασης που κατέστρεψαν την Κεφαλονιά και την Ιθάκη. Ο πρώτος σεισμός συνέβη στις 9 Αυγούστου, προκάλεσε καταστροφές στην Ιθάκη και την πόλη της Σάμης στην Κεφαλονιά. Ο δεύτερος σεισμός συνέβη στις 11 Αυγούστου, είχε επίκεντρο ΒΔ της Ζακύνθου και ήταν ακόμη μεγαλύτερος και κατέστρεψε το Αργοστόλι, το Ληξούρι, την Αγία Ευφημία και τα Βαλσαμάτα της Κεφαλονιάς. Ο τρίτος και καταστροφικότερος σεισμός συνέβη στις 12 Αυγούστου, σύμφωνα με τον McKenzie (1972) είχε μέγεθος Μ 7.2, και μέγεθος 19 στην τροποποιημένη κλίμακα Modified Mercalli IX-X, ήταν δηλαδή «Εξαιρετικά Καταστροφικός». Ο σεισμός αυτός κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς την Κεφαλονιά, την Ιθάκη και την Ζάκυνθο και το επίκεντρο του ήταν ΝΑ της Κεφαλονιάς και είχε ένα εστιακό μηχανισμό ανάστροφου ρήγματος.

Τέλος, το 2014, δύο ισχυροί σεισμοί 5,8 και 5,7 Ρίχτερ έπληξαν τη δυτική Κεφαλονιά, προκαλώντας κατολισθήσεις και βραχοπτώσεις, αλλά ευτυχώς χωρίς θύματα. Οι σεισμοί αυτοί προκλήθηκαν από ρήγματα στη Ζώνη Μετασχηματισμού της Κεφαλονιάς και είχαν επίκεντρο το Ληξούρι και τα κοντινά χωριά.

Τεχνολογία και σεισμολογική παρατήρηση στην Κεφαλονιά

Οι σεισμοί είναι φυσικά γεωλογικά φαινόμενα που προκύπτουν από την ξαφνική απελευθέρωση ενέργειας στον φλοιό της Γης, δημιουργώντας σεισμικά κύματα που προκαλούν δονήσεις του εδάφους. Οι δονήσεις ποικίλλουν σε μέγεθος, από ανεπαίσθητες μέχρι καταστροφικές. Στην Ελλάδα,η συλλογή μακροσεισμικών δεδομένων ξεκίνησε συστηματικά το 1858 από το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΓΙ-ΕΑΑ), με τη χρήση δικτύου παρατηρητών και καταγραφή με τη μακροσεισμική κλίμακα Rossi Forel (RF). Από το 1950, οι μετρήσεις γίνονται στην κλίμακα Modified Mercalli και από το 1994 δημοσιεύονται και ηλεκτρονικά. Η Κεφαλονιά διαθέτει εκτεταμένο δίκτυο σεισμογράφων, που καταγράφουν τις δονήσεις σε πραγματικό χρόνο, ακόμη και μικροσεισμούς 1-2 Ρίχτερ. Αυτή η τεχνολογία επιτρέπει στους επιστήμονες να μελετούν την ευαισθησία του υπεδάφους σε τεκτονικές κινήσεις. Το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο έχει εγκαταστήσει σταθμούς GNSS, όπως οι σταθμοί VLSM και KIPO, για την παρακολούθηση των δονήσεων με μεγάλη ακρίβεια. Ειδικότερα, δύο σταθμοί GNSS λειτουργούν στην Κεφαλονιά, στα Βαλσαμάτα και τα Κηπούρια, καταγράφοντας παρατηρήσεις GPS σε διαστήματα ενός δευτερολέπτου. Η λειτουργία αυτών των σταθμών, από το 2006 και το 2010 αντίστοιχα, συμβάλλει στην παρακολούθηση των τεκτονικών μετατοπίσεων στην περιοχή.

Μετά τους σεισμούς του 2014, επιστημονικοί φορείς από Ελλάδα και Γαλλία, σε συνεργασία με τοπικούς οργανισμούς, δημιούργησαν το Παρατηρητήριο Σεισμών στο Αργοστόλι (ARGONET). Το δίκτυο αυτό περιλαμβάνει σεισμογράφους σε γεωτρήσεις και ελεύθερο πεδίο. Επίσης, έχουν εγκατασταθεί σύγχρονοι επιταχυνσιογράφοι και προσωρινά δίκτυα για τη μελέτη της αλληλεπίδρασης εδάφους-κατασκευών. Παράλληλα, νέες τεχνολογίες όπως οι οπτικές ίνες δοκιμάζονται για την καταγραφή σεισμικών δεδομένων.

Ομολογουμένως, η αξιολόγηση μιάς εξελισσόμενης σεισμικής δράσης έχει κρίσιμη σημασία από την άποψη της πολιτικής προστασίας. Πράγματι, όλοι θέλουν να γνωρίζουν αν πρόκειται για τακτική σεισμική δράση (background seismicity) ή σμηνοσειρά (swarm), για προσεισμούς (foreshocks), για κύριο σεισμό (mainshock) ή για μετασεiσμούς (aftershocks). Η διάκριση δεν είναι εύκολη σε πραγματικό χρόνο.

Σημειώνεται πως οι πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η περιοχή του Ιονίου διαθέτει αυξημένη ρευστότητα στον ανώτερο φλοιό της Γης, διευκολύνοντας τη διάδοση των σεισμικών κυμάτων και την ένταση των επιφανειακών σεισμών. Αυτές οι μετατοπίσεις εξηγούν, σε μεγάλο βαθμό, τις συχνές και ισχυρές δονήσεις που πλήττουν το νησί.

Αντισεισμική τεχνολογία στην Κεφαλονιά

Η έντονη και διαρκής σεισμικότητα στην Κεφαλονιά οδήγησε στην ανάπτυξη ενός από τα πιο ανεπτυγμένα αντισεισμικά συστήματα στην Ευρώπη. Βάσει των οδηγιών του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Σεισμικής Αντοχής, τα κτίρια, τόσο ιδιωτικά όσο και δημόσια, κατασκευάζονται ώστε να αντέχουν δονήσεις άνω των 8 Ρίχτερ. Αυστηροί κανονισμοί, βασισμένοι σε έρευνες της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, διασφαλίζουν ανθεκτικότητα, καθώς κτίρια εξοπλισμένα με αποσβεστήρες, στηρίγματα και εύκαμπτες θεμελιώσεις απορροφούν τις δονήσεις χωρίς να καταρρέουν. Μάλιστα, έρευνες δείχνουν ότι αυτά τα μέτρα μείωσαν τις υλικές ζημιές έως και 70% και τους τραυματισμούς κατά 60% σε σύγκριση με παλαιότερους σεισμούς.

Συμπέρασμα

Η Κεφαλονιά, με την έντονη σεισμική της ιστορία, βιώνει σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις από τους σεισμούς, καθώς ο τουρισμός συχνά πλήττεται μετά από καταστροφικά γεγονότα. Παράλληλα, τα συνεχόμενα έργα υποδομής και αναβάθμισης για την ενίσχυση των αντισεισμικών δομών ανεβάζουν το κόστος, αν και οι επενδύσεις αυτές έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές.

Ακόμη, η Κεφαλονιά έχει αναδειχθεί σε σημείο αναφοράς για την ανάπτυξη προγραμμάτων πρόβλεψης και διαχείρισης κρίσεων, συνεργαζόμενη με διεθνείς επιστημονικούς οργανισμούς για την εφαρμογή προηγμένων τεχνολογιών με στόχο την αναγνώριση ισχυρών μετασεισμών και την προετοιμασία των κατοίκων σε πραγματικό χρόνο.

Σύμφωνα με σχετικές μαρτυρίες και καταγραφές των πληγέντων του νησιού, οι σεισμοί αποτέλεσαν έναν ισχυρό συνδετικό κρίκο για την κοινωνία της Κεφαλονιάς. Τοπικοί σύλλογοι, σωματεία και απλοί πολίτες από όλη τη χώρα προσέφεραν βοήθεια, με τους Κεφαλονίτες της διασποράς να στέλνουν στήριξη και να δείχνουν αλληλεγγύη. Ωστόσο, οι μεγάλες καταστροφές, ιδιαίτερα του 1953, ώθησαν πολλούς κατοίκους στη μετανάστευση, αναζητώντας ασφάλεια και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Σήμερα, η Κεφαλονιά παραμένει παράδειγμα ανθεκτικότητας και επιστημονικής καινοτομίας, συνεχίζοντας να επενδύει στην αντισεισμική θωράκιση και την ασφάλεια της κοινότητάς της.